Wstępujący
do szkoły uczniowie rozpoczynają bardzo ważny etap w swoim życiu - etap nauki
szkolnej, stawiający przed nimi nowe zadania, wymagający od nich świadomej,
łączącej się z sumienną pracą, aktywności. W procesie dydaktycznym aktywność
ta, polegająca na zdobywaniu i przyswajaniu wiadomości z różnych dziedzin
naukowych, niewątpliwie zależy od motywacji będącej nieodzownym elementem
każdego procesu edukacyjnego.
Ważność motywacji powinna być uwzględniana od samego początku nauki szkolnej, gdyż decyduje o całym przebiegu nauki, gwarantując efektywne zdobywanie wiedzy z każdego przedmiotu szkolnego. Stąd nietrudno zauważyć jak istotną wartość ma motywacja w procesie przyswajania języka obcego, szczególnie na tym etapie nauki szkolnej. Uczniowie szkoły podstawowej nie doświadczają wewnętrznej potrzeby uczenia się języka obcego, gdyż potrzeby komunikacyjne zaspokajają w języku ojczystym. Co więcej, możliwość posługiwania się językiem obcym stawiają oni w bardzo odległej perspektywie czasowej. Rozwój motywacji nierozerwalnie wiąże się z ukierunkowaniem procesów poznawczych uczniów, czynionego w taki sposób, aby istniały pełne możliwości dla przejawiania przez dzieci własnej aktywności i dla wzrostu ich samodzielności w myśleniu, zdobywaniu wiedzy, zapamiętywaniu materiału i w działaniu.
Istota motywacji
Uczniowie wstępujący w mury szkoły lubią się uczyć i chcą się uczyć. Wykonują wszelkie czynności szkolne niezwłocznie i z dużym zaangażowaniem, upominają się o zadania domowe, a entuzjazm każdego dnia nauki szkolnej łączy się z motywacją nauczenia się czegoś nowego, zdobycia nowych umiejętności. Wraz z rozwojem uczniów zmienia się ich podejście do nauki szkolnej. Na motywację zaczynają wpływać też inne czynniki, które nadają procesowi uczenia się nieco odmienny sens. Wśród dominujących powodów zdobywania wiedzy i umiejętności przez uczniów klas III i IV wymienić można przede wszystkim narastającą świadomość poczucia obowiązku szkolnego, a w tym powagę coraz trudniejszej do zdobycia dobrej oceny szkolnej. Rozwijające się w tym okresie poczucie solidarności klasowej i odpowiedzialności przed nią w połączeniu z rodzajami kontaktów międzyosobowych w klasie, nadają motywacji do uczenia się społeczny kierunek. Za główną pobudkę do nauki szkolnej uczniów klas starszych uważa się budzące się zainteresowania określonymi dziedzinami wiedzy, które czynią uczniów świadomymi możliwości pogłębienia swojej wiedzy na nurtujące ich dziedziny przez uczenie się. Te poznawcze zainteresowania wraz z charakterystyczną dla tego okresu chęcią bycia „dobrym uczniem", pragnieniem zajęcia określonej pozycji w klasie, a również chęcią zaspokojenia oczekiwań rodziców, składają się na motywację uczniów klas starszych do nauki szkolnej.
Silnie
kształtująca się osobowość uczniów w dalszych latach nauki szkolnej
stwarza
również warunki do rozwoju motywacji innego typu. Ogromną rolę w jej
rozwoju
odgrywają pobudki społeczne. Przejawiają się one już u uczniów
wstępujących do
szkoły, będąc ukształtowane w domu rodzinnym czy przedszkolu, jednakże
są one
niewyraźne, skryte i przejawiają tendencję rozwojową wraz z następnymi
etapami nauki szkolnej. Motywy społeczne, związane z różnymi postawami
uczniów
osiągają swoje apogeum właśnie w starszych klasach szkoły podstawowej i
na
kolejnych etapach edukacji. Są silnie ukształtowane przez otaczającą
rzeczywistość społeczną, klasową, szkolną, rówieśniczą. Należy pamiętać,
że
istnieje jeszcze spory wachlarz motywów uczenia się, które powinny być
uważnie
kontrolowane i w racjonalny sposób wykorzystywane, gdyż mogą spowodować
niejednokrotnie negatywny wpływ na podejście ucznia do procesu uczenia
się:
-
motyw ambicjonalny może być równie skuteczny,
jak i szkodliwy w procesie uczenia się. Pobudki ambicjonalne, które są
zgodne z
rzeczywistymi możliwościami ucznia, nie wchodzą w konflikt z cudzymi
ambicjami,
a ponadto zawierają pierwiastek społeczny i twórczy, mogą okazać się
pożytecznym motorem uczenia się. Z
kolei te motywy ambicjonalne, które są sprzeczne ze społecznymi celami
szkolnymi, mogą wykształcić uczniów mających na uwadze tylko własne
interesy i
chełpiących się tylko swoim sukcesem.
-
potrzeba „bezinteresownej" wiedzy.
Uczniowie motywowani pragnieniem ‘wiedzy dla wiedzy' czerpią ogromną
radość z
samej czynności uczenia się, a zdobywając tym samym wiedzę i umiejętności,
otwierają przed sobą ogromne możliwości przyszłościowe. Jakkolwiek i w
tym
przypadku istnieje niebezpieczeństwo skrajnej i zaborczej postawy wobec
przyswajanej
wiedzy. Uczniowie przejawiający taką postawę zaborczo strzegą swojej
wiedzy
tylko na własny użytek. Podobnie jak motyw ambicjonalny, motyw
„bezinteresownej" wiedzy jest pożyteczny dla uczniów, tylko pod
warunkiem, że
wzbudzana jest w nich świadomość, że zdobywaną wiedzę będą mogli
wykorzystać
społecznie i twórczo.
-
współzawodnictwo jest potężnym
motorem uczenia się, źródłem ogromnej energii do nauki szkolnej. Może
stanowić
bodziec motywujący, ale jednocześnie istnieją pewne jego potencjalne
niebezpieczeństwa.
Należy podkreślić w tym miejscu możliwość powstawania antagonizmów
mogących
kształtować niepożądane postawy koleżeńskie, możliwość hamowania rozwoju
zainteresowań, podkreślając również krótkotrwałe rezultaty uczenia się.
- lęk, który w procesie edukacyjnym może przybierać wieloraką postać, np.: lęk przed naganą, przed złą oceną, przed złą opinią u nauczycieli lub kolegów. Z drugiej strony lęk, jako pochodna strachu wpisany jest we wrodzoną naturę człowieka, stanowiąc bardzo istotne narzędzie samozachowawcze.
- lęk, który w procesie edukacyjnym może przybierać wieloraką postać, np.: lęk przed naganą, przed złą oceną, przed złą opinią u nauczycieli lub kolegów. Z drugiej strony lęk, jako pochodna strachu wpisany jest we wrodzoną naturę człowieka, stanowiąc bardzo istotne narzędzie samozachowawcze.
Motywacja do nauki języka obcego
Nietrudno
zauważyć, że motywacja jest zjawiskiem złożonym, wielowymiarowym,
wymagającym
spojrzenia z wielu aspektów i znajomości jej cech wyróżniających. Jedną
z pierwszorzędnych
cech motywacji jest jej struktura,
którą stanowi wiele pojedynczych, przenikających się i nakładających się
motywów, wynikających z potrzeb uczących się w procesie przyswajania
języka obcego. Uczeń języka obcego, w mniej lub bardziej świadomy
sposób, dąży
do zaspokojenia następujących potrzeb:
- komunikacyjnych (potrzeby porozumiewania się z otoczeniem)
- poznawczych (potrzeby dowiedzenia się czegoś nowego)
- estetycznych (doznania różnych pozytywnych emocji)
Do różnorodnych motywów uczenia się języka obcego w warunkach szkolnych zalicza się następujące :
- motyw bezpieczeństwa, charakterystyczny dla uczniów z niską samooceną;
- motyw zyskania uznania, u rodziców, nauczycieli, kolegów;
- motyw poznawczy, wyróżniający się chęcią przyswojenia języka i zdobycia wiedzy o życiu osób posługujących się danym językiem jako ojczystym;
- motyw integracyjny, charakterystyczny dla uczniów zafascynowanych językiem i jego kulturą;
- motyw instrumentalny, związany z korzyściami płynącymi ze znajomości języka;
- motyw osiągnięć, przejawiający się tendencją do osiągnięcia sukcesu;
Kolejną
cechą motywacji jest jej zmienność,
która jest zjawiskiem normalnym. Dużą rolę w tym aspekcie odgrywa rozwój
biologiczny, umysłowy i społeczny. Podatność na zmiany przejawia również
motywacja w uczeniu się języka obcego, której wyznacznikami są
właściwości
wiekowe uczniów i poziom zaawansowania językowego. Zabawa w wieku
przedszkolnym, nauka pojmowana jako zamierzone uczenie się w młodszym i
starszym wieku szkolnym decydują o zmianach w strukturze motywacji do
nauki
języka obcego. Motywy zabawowe zastępowane stopniowo przez motywy
ambicjonalne,
komunikatywne i społeczno-poznawcze zmieniające się z wiekiem,
przesuwają
ważność samego procesu uczenia się na jego rezultaty. Nauka
skoncentrowana na
poznawaniu języka ustępuje miejsca uczeniu się skoncentrowanemu na
aspekcie
praktycznym w postaci spontanicznego posługiwania się przyswojonym
językiem.
Ze
zmiennością motywacji związana jest również jej intensywność,
której poziom zmienia się wskutek oddziaływania na
psychikę ucznia szeregu czynników: psychologicznych, dydaktycznych i
środowiskowych. Najważniejszy wpływ na motywację przypisuje się
czynnikom
dydaktycznym, obejmującym wszelkie czynności nauczyciela ukierunkowane
na
wywołanie poczucia w uczniu sukcesu, który jest nieodzownym czynnikiem
pobudzającym i utrzymującym aktywność.
Intensywność
motywacji jest również zdeterminowana przez właściwości wiekowe uczniów.
Wysoki
poziom motywacji u uczniów w młodszym wieku szkolnym znacznie obniża się
w okresie
ich wstępowania w okres dojrzewania. Zjawisko to spowodowane jest
zachwianiem
równowagi emocjonalnej i psychicznej i ogólnym pohamowaniem
spontaniczności i bezkrytyczności
językowej. Podobnie czas trwania nauki języka obcego i związana z nim
zmienność
ważności motywów ma również decydujący wpływ na poziom intensywności
motywacji.
Najważniejsze
typologie motywacji często są przedstawione w formie opozycyjnych
względem
siebie par. Główny podział motywacji obejmuje motywację pierwotną i
wtórną. Motywacja pierwotna, zwana również
prymarną, wynika z instynktownej potrzeby komunikowania się mającej na
celu
zaspokojenie podstawowych potrzeb życiowych. Ten rodzaj motywacji
przypisany
jest procesowi przyswajania języka ojczystego lub języka drugiego, tj.
przyswajanego już w środowisku dwujęzycznym, emigrantów. Natomiast
szkolna
nauka języka obcego wiąże się bardziej z motywacją wtórną, inaczej
sekundarną,
która jest słabsza od pierwotnej, ponieważ uczący się zaspokaja swoje
podstawowe potrzeby komunikacyjne z pomocą języka ojczystego.
Wyróżnia
się motywację ogólną i szczegółową. Pierwsza nazywana jest
abstrakcyjnie
„daleką", z uwagi na bardzo daleki cel, do którego uczeń dąży. Celem w
tym
przypadku może być znajomość języka obcego umożliwiająca czytanie
obcojęzycznych
dzieł literatury. W opozycji do motywacji ogólnej występuje motywacja
szczegółowa, zwana też sekundarną, której podłożem są potrzeby życia
codziennego. Będąc określona „konkretną", odnosi się ona do
sprecyzowanych i bliskich celów, często wzmocniona przez nastawienie emocjonalne. Cel
rozumiany
jest tutaj jako otrzymanie dobrej oceny, wyróżnienie przez nauczyciela
lub
rodziców.
U
podstaw motywacji wyjściowych, pierwotnej i wtórnej, leżą uczucia i
emocje
pozytywne, np. radość, satysfakcja, i negatywne - strach, niechęć lub
obawa. Odzwierciedleniem
tych uczuć są odpowiednie typy motywacji:
pozytywna i negatywna.
Motywacja
pozytywna, ściśle związana z występowaniem nagrody, pozwala na dalszą
jej
klasyfikację. W związku z korzyściami, które uczeń otrzymuje z osiągnięcia
umiejętności językowych, wyróżnia się motywację
integrującą i instrumentalną. Motywacja integrująca pobudza ucznia
do
przyswojenia języka obcego z nastawieniem takim, jakby sam chciał stać
się
członkiem społeczeństwa posługującego się tym językiem. Motywacja
integrująca
skłania ucznia do fascynacji kulturą społeczności posługującej się danym
językiem, jak również do postrzegania w poznawaniu języka obcego
możliwości
poszerzania własnych horyzontów. W opozycji do motywacji integrującej
występuje motywacja instrumentalna, w której nauka języka obcego staje
się tylko instrumentem do
osiągnięcia innych celów (pokazanie się z najlepszej strony, świadectwo z
wyróżnieniem, podróż).
Wyróżnia
się też motywację wewnętrzną i
zewnętrzną. U podstaw motywacji wewnętrznej znajdują się
najważniejsze
motywy wewnętrzne w szkolnym uczeniu się języka obcego. Zalicza się do
nich: zainteresowanie
szkołą i nauką szkolną w ogóle, odczuwanie wewnętrznej, bezinteresownej
potrzeby zdobywania wiedzy, odczuwanie wewnętrznej bezinteresownej
potrzeby
uczenia się języków obcych, plany, aspiracje i dążenia życiowe,
przekonanie o przydatności przyswajanego języka (przyswajanych języków), fascynacja
krajem,
narodem, jego językiem i kulturą, satysfakcja z osiąganych wyników.
Na
motywację zewnętrzną składają się następujące motywy zewnętrzne: osoba
nauczyciela, organizacja procesu nauczania, oceny szkolne, wyróżnienia,
środowisko szkolne, warunki rodzinne ucznia, środki masowej informacji.
Powyższą publikację opracowano w oparciu o następującą literaturę:
L. Wołoszynowa, „Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży", W-wa 1977.
L. Niebrzydowski, „Wpływ motywacji na uczenie się", W-wa 1987.
E. Lipińska, „Język ojczysty, język obcy, język drugi", Kraków 2003.
M. Szałek, „Sposoby podnoszenia motywacji na lekcjach języka obcego", Poznań 1992.
H. Komorowska, „Metodyka nauczania języków obcych", W-wa 1999.