Zabawa w edukacji wczesnoszkolnej oraz  terapii pedagogicznej.

Gra jako forma uczenia się nowych umiejętności.

      Zabawa towarzyszy człowiekowi od najwcześniejszego okresu jego rozwoju osobniczego. Uważa się, że obok pracy i nauki jest ona jednym z podstawowych przejawów działalności człowieka i łączy się często z innym istotnym elementem życia ludzkiego-z wypoczynkiem. Już od dawna ważną rolę przypisywano zabawie jako głównej formie aktywności ruchowej, zwłaszcza w odniesieniu do dzieci młodszych. Współcześni psycholodzy i pedagodzy zgodnie podkreślają znaczenie zabawy w także życiu dzieci starszych, młodzieży i osób dorosłych. Przez pojęcie zabawy najczęściej rozumie się spontaniczną, dobrowolną działalność człowieka, której zwykle towarzyszy uczucie zadowolenia, przyjemności i radości.

     Z antropologicznego punktu widzenia nie istnieje społeczność (kultura, cywilizacja), której członkowie nie znaliby zabawy. Zabawa może również służyć edukacji („nauka przez zabawę”), czego dowodem mogą być różne gry komputerowe.

    Zabawa jest charakterystyczną dominującą formą aktywności dziecka zarówno zdrowego i rozwijającego się prawidłowo, jak i dziecka niepełnosprawnego fizycznie lub upośledzonego umysłowo. Ponieważ zabawa jest zgodna z psychofizyczną strukturą dziecka w wieku przedszkolnym, toteż owa aktywność ma istotny wpływ na rozwój psychomotoryczny, percepcyjny, intelektualny oraz estetyczny kilkulatka, a nadto daje mu możliwość samodzielnego podejmowania i rozwiązywania różnorodnych zadań.

Zabawa :

Po pierwsze -  zwiększa orientację w świecie oraz ćwiczy umiejętności, sprzyja rozwojowi myślenia, wiedzy, spostrzegania, oraz poszczególnych czynności czynnościowych.

Po drugie -  uczy kierowania, planowania, rozwija zdolności organizacyjne, wzbogaca osobowość dziecka.

Po trzecie - rozwija sferę emocjonalną życia, pogłębiając ją.

Po czwarte-  stanowi jeden z najlepszych środków psychoterapeutycznych i często bywa stosowana jako metoda oddziaływania na dzieci z różnymi trudnościami i zaburzeniami rozwoju. Zabawa ma duże znaczenie dla rozwoju psychicznego i uspołecznienia dzieci. W jej toku kształtują się uczucia społeczne, dzieci przyswajają sobie normy, których następnie przestrzegają.

Definicja zabawy wg J. Huizinga brzmi :

Zabawa - jest dobrowolną czynnością lub zajęciem dokonywanym w pewnych ustalonych granicach czasu i przestrzeni, według dobrowolnie przyjętych, lecz bezwarunkowo obowiązujących reguł; jest celem sama w sobie, towarzyszy jej zaś uczucie napięcia i radości i świadomości odmienności od zwyczajnego życia.

Definicja według R. Więckowskiego

Zabawa - jest formą działalności podejmowanej dobrowolnie wynikającej z bezpośrednich postaw zainteresowań dziecka. Podstawowym jej celem jest przyjemność.

*Zabawa ma wiele cech wspólnych z nauką i pracą, ale ma też cechy swoiste. Różni ją od nauki i pracy przebieg działania i stosunek do niego. Podstawowym celem działalności zabawowej jest przeżycie i doznanie przyjemności, a nie obowiązek "wyuczenia się czegoś". Przeżycia związane z zabawą mają znaczenie dla samego dziecka. Sprawia mu przyjemność zadowolenie fakt wykonywania czynności. Zabawa jest celem samym w sobie. Towarzyszy jej uczucie napięcia, radości i świadomości, odmienności od codziennego życia. Pełni ona wiele ważnych funkcji, zaspokaja indywidualne potrzeby i zainteresowania, jednocześnie ułatwia dziecku wchodzenie w życie społeczne, umożliwia poznanie rzeczywistości i dostosowanie jej do własnych potrzeb.

Klasyfikacja zabaw wg W. Okonia:

1.Zabawy tematyczne- realizowane głównie z dziećmi w wieku przedszkolnym, polegające zwykle na twórczym odgrywaniu fikcyjnych ról.

2.Zabawy konstrukcyjne- polegające na budowaniu i konstruowaniu różnorodnych obiektów (najczęściej przy użyciu drewnianych lub metalowych elementów).

3.Zabawy ruchowe- związane ze zmianą miejsca, polegające na przestrzennym, dynamicznym przemieszczaniu się uczestników, prowadzone zwykle według ustalonych i przestrzeganych zasad i reguł.

Dodatkowo można wyróżnić:

1.Zabawy manipulacyjne-stanowią najprostszą formę zabawy dziecięcej. Są ważnym czynnikiem rozwoju umysłowego dziecka. Polegają głównie na chwytaniu różnych przedmiotów i manipulowaniu nimi. Dziecko ogląda, obserwuje i uczy się poznawać, działać za pomocą przedmiotów, dzięki czemu zdobywa wiedzę o ich przydatności i użyteczności zarówno dla zabawy, jak i celów praktycznych.

2.Zabawy dydaktyczne- to zabawa według wzoru opracowanego przez dorosłych, prowadząca z reguły do jakiegoś założonego w niej zadania; najczęściej gra umysłowa, której celem jest rozwijanie zdolności poznawczych. Do zabaw tych zalicza on między innymi: loteryjki, układanki, rebusy, krzyżówki, zagadki.

Roger Callios wprowadził podział zabaw na 4 kategorie:

1. Agon (współzawodnictwo) – zalicza się tu gry , zabawy oparte na rywalizacji, wyłaniające zwycięzców. Każdy z bawiących się osób/zespołów ma identyczne szanse na początku zabawy i jest zobowiązany do przestrzegania określonych reguł.

2. Alea (los)  - to kategoria zabaw związanych z przypadkiem. Bawiący się mają tę samą szansę na początku, jednak w czasie gry / zabawy nie tyle zdają się na swoje umiejętności, co na zrządzenie losu. Np. „Orzeł czy reszka”.

3. Mimicry (naśladowanie) – przynależą tu zabawy oparte na odgrywaniu jakiejś roli, udawaniu kogoś innego. Podporządkowanie ścisłym regułom nie jest tu istotne.  Ważniejsza jest wyobraźnia i wczucie się w inną osobę. Do dziecięcych zabaw w naśladowanie należą np. zabawa „w dom” czy „ w lekarza”. Elementami związanymi z naśladownictwem mogą być w przypadku zabaw: iluzjonizm, bawienie się lalką, przebieranie, przedstawianie sztuk widowiskowych.

4. IIinx (oszołomienie) – to kategoria skupiająca wszelkie zabawy oparte na     ekscytacji, upojeniu i panowaniu nad adrenaliną - „kręcenie się”. Np. karuzela, huśtawka, chodzenie po linie, narty, alpinizm, ćwiczenia na trapezie .

Funkcje zabawy:

Funkcja kształcąca zabawy– uczenie się przez zabawę to przede wszystkim eksperymentowanie, próbowanie i doświadczanie. Dziecko kształci swoje zmysły, doskonali sprawność motoryczną, wzbogaca wiedzę o świecie i o sobie samym, uczy się poznawać swoje możliwości i je oceniać.

Funkcja wychowawcza zabawy – polega na umiejętności prawidłowego reagowania na współuczestnika zabawy, zabawa pogłębia proces socjalizacji i personalizacji. Dziecko w trakcie zabawy przyswaja sobie różne normy, poznaje reguły postępowania, zawiera umowy, których przestrzeganie obowiązuje w zabawie z innymi dziećmi.

Funkcja terapeutyczna (korekcyjna) zabawy -  w zabawie dziecko ma z jednej strony możliwość uwolnienia się od dręczących je napięć i emocji, a z drugiej uczy się różnych sposobów wyrażania swoich uczuć. Dzięki zabawie uczeń ma możliwość zmagania się ze sobą, ze swoimi problemami, pragnieniami, życzeniami.

Funkcja projekcyjna zabawy – która pozwala wchodzić dziecku w różne role społeczne, dając mu okazję do realizowania rzeczy niemożliwych w codziennym życiu.

Funkcja diagnostyczna zabawy – zabawa może pełnić taką funkcję ponieważ zachowanie dziecka podczas zabaw, będących manifestacją jego stanów uczuciowych, informuje o świecie wewnętrznych przeżyć wychowanka oraz o jego ewentualnych trudnościach, konfliktach, problemach. Następnie wiedza ta wykorzystywana jest przez terapeutów  w procesie leczenia zaburzeń.

Definicja pojęcia „gra”:

1. Grę definiuje się -najczęściej jako działalność prowadzoną przez współpracujących lub konkurujących ze sobą osobników, pragnących osiągnąć wytyczony cel w ramach określonych, ustalonych reguł. (Gibbs 1978)

2. Gra - jest odmianą zabawy, polegającą na respektowaniu ściśle ustalonych reguł, przyzwyczajającą do przestrzegania tych reguł. (W. Okoń)

Gra spełnia ważne funkcje wychowawcze:

• Uczy poszanowania przyjętych norm
• Umożliwia współdziałanie
• Sprzyja uspołecznieniu

Uczy zarówno wygrywania ,jak i przegrywania.

Wyróżniamy gry:

1.      gry dydaktyczne - które wymagają wysiłku myślowego

2.      gry ruchowe i sportowe – oparte na wysiłku fizycznym, pomagające skoordynować ruchy, nabrać wiary we własne możliwości i zdolności organizmu

3.      gry terenowe – które wymagają specjalnego przygotowania

4.      gry harcerskie,  inne

Gry i zabawy terapeutyczne poprzez swoją różnorodność, angażują równocześnie wiele różnych funkcji psychofizycznych w powiązaniu z dotychczasowym i nabywanym doświadczeniem osobistym dziecka, z jego wiedzą oraz umiejętnościami, nawykami i zainteresowaniami pełnią funkcję integrująco – synchronizującą wobec całokształtu zdolności przystosowawczych organizmu ucznia, umożliwiającym jemu sprawne działanie.

 Wykorzystując gry i zabawy terapeutyczne można:

• dążyć do poprawy ogólnej sprawności i wydolności ruchowej ucznia,
• usprawnić percepcję wzrokową,
• uaktywnić i korygować percepcję słuchową,
• tworzyć skojarzenia pozwalające współdziałać układom funkcji percepcyjno- motorycznych.

Terapia przez zabawę – ludoterapia - metody pedagogiki zabawy są dominującą formą aktywności dziecka w wieku przedszkolnym, zajęciem przez dzieci lubianym, atrakcyjnym, przyjemnym. W celu wspomagania rozwoju emocjonalnego i społecznego dziecka, wzbogacania doświadczeń, rozwijania nowych umiejętności stosuje się formy: zabaw stymulacyjnych z użyciem chusty animacyjnej, pląsów, tańców integrujących grupę, zabaw ruchowych, zajęć ze słowem i piosenką. Ważne jest, aby w przypadku dzieci ze spektrum autyzmu pamiętać, że podejmowane przez nie stereotypowo czynności nie mogą być traktowane jako rozwijająca rozrywka, a lęk przed nabywaniem nowych umiejętności może wystąpić także w trakcie zabawy. Zabawa potrafi nauczyć dzieci autystyczne pokonywania trudności, nawiązywania pozytywnych kontaktów, naśladownictwa, rozwijania wyobraźni i myślenia.

Dobór gier i zabaw:

Dobór gier i zabaw nie może być przypadkowy. Przygotowując się do zajęć prowadzący musi mieć na uwadze min. : wiek uczestników, ich płeć, stan zdrowia, poziom sprawności fizycznej, zainteresowania. Proponując danej grupie wiekowej gry i zabawy, trzeba uwzględniać stopień rozwoju zarówno intelektualnego emocjonalnego, jak i motorycznego. W grupie dzieci młodszych powinny dominować zestawy gier i zabaw o charakterze tematycznym. Przy doborze gier powinno się uwzględniać znaną w psychologii wieku dziecięcego prawidłowość, jaką jest stosunkowo krótkotrwała koncentracja na wykonywanych czynnościach. Dlatego zaleca się stosowanie gier i zabaw łatwych oraz zróżnicowanych tematycznie. Dzieci młodsze chętnie uczestniczą w zabawach ruchowych, słonych, a także w takich, w których występują elementy połączenia słowa z gestem, zgadywankach i konkursach. W mniejszym stopniu zalecane jest stosowanie zabaw związanych z koniecznością pisania.

Podsumowanie:

Wielu współczesnych pedagogów dostrzega w grach i zabawach istotny czynnik stymulujący rozwój zdolności poznawczych dziecka, wyzwalający jego twórczą aktywność, wdrażający do samodzielnego myślenia, do samokontroli , samooceny i samokształcenia.

Właściwe, dobrze przygotowane oraz interesująco zrealizowane zajęcia, będące często rodzajem swoistej gimnastyki intelektualnej, stanowią bez wątpienia jedną z atrakcyjniejszych form spędzania wolnego czasu zarówno przez dzieci, młodzież jak i osoby dorosłe.

Gry i zabawy mają wiele zalet, są bowiem nie tylko źródłem radości i relaksu, ale również działają wszechstronnie, stymulując rozwój dziecka (jego myślenie, koncentrację, pamięć, mowę, itp.), sprzyjają ponadto kształtowaniu ważnych cech charakteru, uczą przezwyciężania trudności, doskonalą umiejętności dążenia do celu, panowania nad emocjami. Taka forma zajęć jest silnym czynnikiem integrującym, ponieważ zacieśnia stosunki koleżeńskie, ułatwia kontakt dziecka z nauczyciele, opiekunem czy wychowawcą .

Zabawa posiada ogromną moc, pełni wobec dziecka wszystkie podstawowe funkcje,                a najistotniejsze jest to, że zabawę można wpleść w każdą podstawę programową.

Bibliografia:

1. Wincenty Okoń ( 1981 ) „Słownik pedagogiczny”
2. Henryk i Urszula Nawara „Gry i zabawy integracyjne”

Opracowała: Lucyna Jankiewicz - Sompel

Przykładowe zabawy o charakterze terapeutycznym.

Termometry 
     Uczestnicy chodzą po sali słuchając muzyki aktywizującej. Na hasło „plus” wszyscy podnoszą wysoko ręce, stają na palcach, na hasło „minus” kucają, przysiadają, na hasło „zero” – szukają dla siebie miejsca na krzesłach i zamierają w bezruchu.

Kogo nie ma - prześcieradło
     Uczestnicy spacerują, w tle muzyka aktywizująca. Na znak prowadzącego wszyscy kucają i chowają głowę między ramionami tak, by nic nie widzieć. Prowadzący przykrywa jedną osobę np. prześcieradłem. Pozostałe osoby wstają i sprawdzają kogo brakuje w grupie. Uczestnik, który został ukryty przejmuje rolę prowadzącego i wybiera kolejną osobę do ukrycia.

Grupowy obrazek - kredy kolorowe
     Każdy otrzymuje kartkę z dużego bloku rysunkowego. Prowadzący podaje temat i wszyscy zaczynają go rysować w sposób całkowicie dowolny. Na sygnał przekazujemy kartkę sąsiadowi. Ten dorysowuje coś na rysunku i na sygnał, przekazuje dalej. Każdy obrazek musi dotrzeć do każdego uczestnika. Tworzymy wystawę prac i zastanawiamy się jak każdy z nas narysował – czy zgodnie z tematem, czy, by jak najlepiej wykonać wspólną pracę.

ZIMNO – GORĄCO )- budzik, domek

Terapeuta pokazuje wybrany przedmiot dzieciom. Jedna osoba opuszcza salę, w tym czasie wszyscy po cichu ustalają miejsce schowania tego przedmiotu. Dziecko, które wyszło sali zostaje zaproszone do powrotu i rozpoczyna szukanie. Gdy zbliża się do schowanego przedmiotu wszyscy wołają "ciepło - gorąco - ogień", w miarę oddalania się wołają: "chłodno - zimno - lód".

Dodatkowo do zimno- gorąco. GDZIE JEST ZEGAREK
W sali ukryty jest budzik. Dzieci kierując się słuchem starają się go odszukać. Wygrywa dziecko, które pierwsze znajdzie zegarek.

ZACZAROWANY STOLIK
Dzieci stoją wokół stolika, na którym znajduje się szereg przedmiotów ułożonych w określony sposób, przykrytych chustą. Prowadzący odkrywa na jedną minutę chustę, aby dzieci mogły zapamiętać układ, liczbę oraz kształt przedmiotów. Ocenia się spostrzegawczość dzieci.

POZNAWANIE DOTYKIEM
Dzieci trzymają ręce za plecami. Każdemu z nich wkłada się do rąk mały przedmiot. Po obejrzeniu przedmiotu palcami, każdy stara się narysować rozpoznany kształt lub powiedzieć co to jest.

SKŁADANKA LITEROWA
Dzieci otrzymują komplet liter w rozsypce. Terapeuta wskazuje przedmiot, którego nazwę dzieci mają ułożyć z liter. Wygrywa dziecko, które najszybciej ułoży wyraz.
Wartość terapeutyczna: usprawnienie zdolności kojarzenia nazwy z przedmiotem.

SALATKA OWOCOWA

Wszyscy uczestnicy siedzą na krzesłach w kole, jeden-animator- w środku. Uczestnikom zostają przydzielone nazwy popularnych owoców: banany , jabłka, śliwki, gruszki itp. Na zawołanie prowadzącego ,siedzącego w środku wymieniają się miejscami dane grupy owoców. Punktem kulminacyjnym jest okrzyk " sałatka owocowa , po którym wszyscy usiłują znaleźć wolne miejsce . Ten ,kto zostaje bez krzesła zajmuje miejsce w środku i staje się animatorem.

GRA W NAŚLADOWNICTWO ZWIERZĄT

Jesteście czarodziejskimi pudełkami-szkatułkami, jesteście bardzo małe i szczelnie zamknięte. A teraz pudelka powoli otwieraj ą się i wychodzi z nich...mały kotek(wszyscy zaczynaj ą poruszać się i miauczeć jak kotek). A teraz wszystkie pudelka z powrotem zamykaj ą się. A teraz znowu otwieraj ą się i wychodzą z nich ...ryby (wszyscy poruszaj ą się jak ryby). Potem zamykają się. Z pudełek mogą wychodzić te : - niemowlaki - staruszki - szczekające pieski - jaszczurki - węże - mruczące koty -dumnie kroczące długopisy itd. Na końcu z pudelek wychodzą znowu ludzie.

Kto ma pieniążek
Uczniowie stają w kręgu, są twarzami zwróceni do środka i stoją bardzo blisko siebie. Jedna osoba stoi w środku koła. Uczniowie podają sobie dyskretnie monetę za swoimi plecami. W pewnym momencie prowadzący mówi „zabawa stop” i dziecko, które stoi w środku musi wskazać tego kto trzyma w tym momencie monetę. Jeśli zgadnie może wejść do kręgu, jeśli nie nadal pozostaje w środku.

***KIPIĄCY CZAJNIK
Wszyscy uczestnicy zabawy stają w szerokim kręgu. Każdy z nich kładzie lewą dłoń powyżej żołądka, prawą na czubku głowy. Na sygnał prowadzącego zabawę każdy zaczyna lewą dłonią gładzić żołądek ruchem kolistym, a prawą dłonią poklepywać się po głowie. Kto potrafi wykonać to zadanie ma dobrze rozwiniętą zdolność koordynacji ruchów.